آذرگشنسب

در آذربایجان غربی در ناحیه ای نزدیک تکاب قلعه ای باستانی قرار دارد که امروزه تخت سلیمان نامیده شده اما در زمانهای پیشین آتشکده آذرگشنسب نامیده می شد. این بنا که پیشینه تاریخی و اسطوره ای بسیار غنی دارد، یکی از قدیمی ترین مکانهای مقدس در دنیاست که هنوز هم فعال است و گروه کوچکی از زردشتیان در این مکان مراسم گاهنبار را برگزار می کنند. در این قلعه دهانه آتشفشانی قرار دارد که با آب چشمه ای پر شده و دریاچه زیبایی را به وجود آورده است. در کنار این دریاچه بقایای چندین تمدن را می توان دید. از آن جمله است: آتشکده ای از دوران ساسانی، معبد آناهیتا، معبد مهری و بنایی متعلق به دوره ایلخانی.

از نظر اسطوره ای آتشکده آذرگشنسب محل استقرار یکی از سه آتش مهم است که در ابتدای آفرینش، از فره اورمزد، برای راهنمایی و پاسبانی انسان آفریده شده اند. این سه آتش به سه طبقه اجتماعی تعلق داشت. آذر فرنبغ حامی و نگهبان طبقه روحانیون، آذر گشنسب پاسبان طبقه ارتشتاران و آذربرزین مهر حامی کشاورزان بودند. در گزیده های زادسپرم آمده است:

او(=اورمزد) در آغاز آفرینش همه زمین را برای پاسبانی به "آذر فرنبغ" ورجاوند و "آذرگشنسپ" تکاور و "آذربرزین مهر" پر سود سپرد که همانندند به "آسرون" (=روحانی) و "ارتشتار" (=سپاهی) و "واستریوش" (=کشاورز). "آذرفرنبغ"در "فره مند" کوه در خوارزم جای گرفت و "آذرگشنسب" در "اسنوند" کوه در آذربایجان و "آذربرزین مهر" بر گریوه ریوند، که پشته <گشتاسپان> است. هستی و پیدایی این <آتشها> در گیتی بیشتر در حکومت هوشنگ (بندهش: تهمورث) بود، که مردمان با گاو سریشوگ به کشور<ها> همی رفتند، در نیمه راه بر اثر باد سخت، آتشپایه که آتش در آن بود و بر پشت گاو در یک جا قرار داده شده بود، به دریا افتاد و به جای آن یک آتش بزرگ، که پیدا بود (=متجلی بود) به سه بخش شد و بر سه آتشپایه نشانده شدند و آنها خود سه فره بودند که جایشان بر "آذرفرنبغ"، "آذرگشنسپ" و "آذربرزین مهر" است. (ص16-17فصل 3 بندهای84-86)

اسطوره پیدایی آتشکده آذرگشنسب به شکل مادی، به کیخسرو پادشاه آرمانی نسبت داده شده است. در گزیده های زادسپرم آمده که کیخسرو بتکده دریاچه چیچست را از بین برد و به جای آن آتشکده آذرگشنسب را برپا کرد تا نگهبان و پاسدار سه نطفه زردشت در دریاچه چیچست باشد که در آینده سه منجی زردشتی یعنی هوشیدر، هوشیدرماه و سوشیانس از آن بوجود خواهند آمد:

آذرگشنسب تا به خدایی کیخسرو، بدان گونه نگهداری جهان همی کرد تا کیخسرو بتکده را همی کند و بر یال اسب نشانید و تیرگی و تاریکی را بکند و روشن کرد. چون بتکده را ویران کرد، به همان جای در "اسنوند"، آتشگاهی فراز نشاند و بدان سبب گشنسپ خوانند، که بر یال اسب نشانده شد. (ص88)

از نظر تاریخی آذرگشنسپ یا آتش سلطنتی، در گنجک (شیز) در آذربایجان قرار داشت. این مکان پس از حمله اعراب برای جلوگیری از تخریب آن، تخت سلیمان نامیده شد. آتشکده آذرگشنسپ به طبقه ارتشتاران تعلق داشت که شاه خود از این طبقه بود. شاهان ایران هنگام رسیدن به پادشاهی برای مشروعیت بخشیدن به پادشاهی خود باید به این آتشکده می رفتند. پیش از تاجگزاری شاه با احترام پیاده به زیارت این معبد می رفت و نذرها می کرد و هدیه بسیار به آنجا می برد. این آتشکده علامت اتحاد و یگانگی دین و دولت بود و نشان دولت ساسانیان به شمار می رفت، که به واسطه اتحاد با دین قوت گرفته بود.

منابع:

www.UNSCO.org

Selections Of Zadspram.; Translated by E. W. West, from Sacred Books of the East, volume 5, Oxford University Press,. 1897.

كريستنسن آرتور. 1378؛ ايران در زمان ساسانيان. ترجمة رشيد ياسمي. ناشر صداي معاصر.

گزيده‌هاي زادسپرم، ترجمة محمد تقي راشد محصل 1366. مؤسسة مطالعات و تحقيقات فرهنگي.