باورهاي زردشتي در حقيقت باورهاي كهن مردمي است كه قرنها پيش در اين سرزمين مي‌زيسته‌اند و داراي آئين‌ها و رسم‌ها و مراسم گوناگوني بودند. اين مراسم حتي تا امروز هم با تغييراتي در اين سرزمين اجرا مي‌گردد. بررسي اين آئين‌ها از نظر مطالعات مردم‌شناسي بسيار مهم و حائز اهميت است، زيرا آئين‌هاي ديني و غير ديني كه در هر سرزمين اجرا مي‌شود در حقيقت شناسنامة آن مردم محسوب گشته و با تحقيق و بررسي آن مي‌توان به ويژگيهاي فرهنگي، اجتماعي، تاريخي و جغرافيايي و اعتقادي آنان پي برد. در ميان اين آئين‌ها، برگزاري جشنهاي گوناگون كه به مناسبتهاي مختلف برگزار مي‌شد از اهميت ويژه‌اي برخوردار است. زردشتيان به يك خداي واحد اعتقاد داشتند كه آنرا طي دوره‌هاي مختلف به ترتيب: اهورامزدا، اورمزد، و هرمزد مي‌ناميدند اين خداي برتر دستياراني داشت كه امشاسپندان(بي‌مرگان مقدس) ناميده مي‌شدند و اورمزد را در انجام وظايفش ياري مي‌دادند. اينان كه در حقيقت جلوه‌هايي از خدا بودند به ترتيب: بهمن، ارديبهشت، شهريور، سپندارمذ، خرداد و امرداد ناميده شده‌اند. علاوه بر اينان ايزدان قدرتمند ديگري نيز بودند كه اورمزد را در كار جهان ياري مي‌دادند. اين ايزدان كه در حقيقت ايزدان كهن اين سرزمين بودند با آمدن دين مزديسني، رنگ زردشتي به خود گرفتند و در كنار امشاسپندان به ايفاي نقش پرداختند. از جملة اين ايزدان مي‌توان به ايزد مهر، آناهيتا، تيشتر يا تير اشاره كرد كه هر يك براي خود مراسم جشني داشتند. در باور زردشتيان مرگ يك حقيقت مسلم بود و مردگان پارسا پس از گذر از اين جهان در جهان مينويي در كنار ايزدان به زندگي ادامه مي‌دادند و آخر هر سال به مدت ده روز براي ديدار اقوام و دوستان به اين جهان مي‌آمدند. به همين دليل ماه اول سال كه در اول بهار قرار دارد به اين ارواح در گذشتگان كه فروهر ناميده مي‌شدند اختصاص داشت و فروردين ناميده مي‌شد و عيد نوروز در حقيقت به اين ارواح تعلق داشت. خانه تكاني شب عيد و گذاردن شيريني و آجيل در سر ميز سال نو و سبز كردن سبزه همه براي اين بود تا به اين ارواح خوشامد گفته شود. در اين جا بطور كوتاه و خلاصه به بخشي از اعتقادات وباورهاي زردشتي يعني جشنهاي آن اشاره مي‌شود
جشنهاي ايراني را مي‌توان به سه گروه تقسيم نمود
1- جشنهاي ساليانه چون نوروز و جشن سده كه از اهميت ويژه‌اي برخوردار است و بيشتر داراي رنگ و نقش ملي و مردمي است.
نوروز – در ميان جشنهاي ساليانة ايران باستان، جشن نوروز داراي اهميت خاص بود. اين جشن كه در آغاز فصل بهار و نو شدن جهان گياهي و جانوري برگزار مي‌شد، مكان ويژه‌اي را در ميان جشنهاي كهن به خود اختصاص داده است. نوروز همچنين عيد ارواح درگذشتگان بود كه فروهر ناميده شده‌اند و ماه فروردين به آنان اختصاص داشت. منشاء عيد نوروز به جمشيد پيشدادي نسبت داده شده است. گويند اورمزد، جمشيد را از زمستان سختي كه در آينده پديد خواهد آمد آگاه ساخت و به او فرمان داد تا «ور» يا قلعه‌اي بسازد كه داراي سه بخش بود و جفتي از بهترين آدميان، جانوران و تخمهاي بهترين گياهان را در آنجا نگاه دارد و بدين ترتيب آنان را از خطر نيستي نجات دهد.(ونديداد فرگرد دوم). اين كار جمشيد يعني تلاش در جهت باز آفريني و نوسازي جهان، با نوروز كه موسم تجديد حيات و نوآوري طبيعت است، كاملا مطابقت دارد.
جشن سده- اين جشن در روز دهم بهمن ماه نزديك غروب آفتاب برگزار مي‌شود. عنصر اساسي كه در جشن سده مورد توجه قرار مي‌گيرد، آتش است. آذر يا آتش در باور زردشتي ايزد بسيار نيرومندي است. او پسر اهورامزدا است كه به صورت مرئي در آتش نمودار مي‌شود، و در عين حال جلوه‌اي از خود اورمزد است. در شاهنامة فردوسي، منشاء سده به هوشنگ پيشدادي نسبت داده شده است. هوشنگ پيشدادي در نبرد با مار سياه به طور اتفاقي دو سنگ را بر هم مي‌زند و فروغي از دل سنگ پديد مي‌آيد كه آتش است. اما ابوريحان بيروني در آثارالباقيه منشاء جشن سده را به زمان پيروزي فريدون بر ضحاك نسبت مي‌دهد: «بيور اسب ستمگر(ضحاك) توسط دو مار كه از دو شانة او روييده بود مورد آزار قرار گرفت و دستور داد كه هر روز دو مغز انسان براي غذا مارها تهيه كنند.، ارمائيل كه مأمور اين كار بود هرروز يكي از دو نفري را كه محكوم به مرگ بود نجات مي‌داد و مغز قوچي را به جاي مغز او با مغز ديگري مخلوط مي‌كرد. او به كساني كه نجات مي‌يافتند مي‌گفت كه آنان به كوههاي غرب دماوند رفته و در آنجا پناه گيرند با پيروزي فريدون بر ضحاك آنان در دهم بهمن بر بامهاي خود آتش افروختند تا فريدون به وجود نجات يافتگان پي ببرد »
2- جشنهاي ماهيانه كه برابريِ نام روز و نام ماه در آنها مناسبت گرفتن جشن است.
در تقويم زردشتي هر روز ماه و همچنين هر يك از دوازده ماه به ايزدي تعلق دارد. هنگاميكه نام روز و نام ماه با هم برابر مي‌شد آن روز را جشن مي‌گرفتند. بنابر گاه شماري ايران باستان ترتيب آن به اين شكل بود:
فروردينگان- روز نوزدهم هر ماه فروردين نام داشت و در نوزدهم ماه فروردين نام روز و نام ماه يكي مي‌شد كه آنرا فروردينگان مي‌ناميده و جشن مي‌گرفتند.
ارديبهشتگان- روز سوم هر ماه به نام امشاسپند ارديبهشت ناميده شده و روز سوم ماه ارديبهشت جشن بود.
خردادگان و مردادگان- روز ششم ماه به امشاسپند خرداد و روز هفتم ماه به امشاسپند مرداد تعلق داشت اين دو ايزد نگهدار آب و گياه بودند و با تشنگي و گرسنگي مي‌جنگيدند. برابر شدن نام روز و ماه آنان را جشن مي‌گرفتند.
تيرگان- روز سيزدهم هر ماه به ايزد تير يا تيشتر كه ايزد-ستاره بود تعلق داشت. در باور ايرانيان تيشتر كه با ستارة پر نور«شعري يماني» در صورت فلكي كلب اكبر شناسايي مي‌شد ايزد آورندة باران بود و برابري روز و ماه را براي اين ايزد جشن مي‌گرفتند. جشن تيرگان از جشنهاي مهم بود زيرا اين جشن با تيراندازي آرش كمانگير و رها شدن ايران زمين از قيد افراسياب توراني ارتباط داشت.
شهريورگان- روز چهارم هر ماه به امشاسپند شهريور نگهبان فلز و كانيهاي زير زمين تعلق داشت و برابري نام روز و ماه او را جشن مي‌گرفتند.
مهرگان- اين جشن براي ايزد مهر كه يكي از ايزدان قدرتمند ايران باستان بود برگزار مي‌شد. در مورد منشاء پيدايش جشن مهرگان در باورهاي مردمي بايد گفت كه اين جشن را به پيروزي فريدون بر ضحاك و همين‌طور آفرينش مشي و مشيانه نخستين زوج بشري نسبت مي‌دهند. موسم برگزاري اين جشن به قول بيروني شانزدهم مهرماه در روز مهر بوده است. با توجه به اينكه ايرانيان قديم سال را به دو بخش تابستان و زمستان تقسيم مي‌كردند، جشن مهرگان حدودا همزمان با شروع فراغت كشاورزان از درو و خرمن كوبي و هنگام فراغت پادشاهان از جنگ و ستيزه برگزار مي‌گرديد. امروزه جشن مهرگان با تغيير تقويم در سال 1304 هجري شمسي به جاي 16مهر به 10 مهر تغيير كرده است
آبانگان- دهمين روز هر ماه به زن-ايزد قدرتمند اردويسور آناهيتا اختصاص داشت و برابري روز او را با ماهش جشن مي‌گرفتند.
آذرگان- روز نهم هر ماه به آذر(=آتش) پسر اورمزد و ايزد نگهبان آتش اختصاص داشت كه برابري روز و ماه او را جشن مي‌گرفتند.
ديگان- دي نام ايزد اورمزد است. در تقويم سنتي ايران غير از روز اول هر ماه كه هرمزد ناميده شده، سه روز ديگر به نام اهورامزدا است كه به صورت دي آمده است و براي شناختن هر يك از اين سه روز، نام آن به نام روز بعد الحاق مي‌شد به اين ترتيب: دي به آذر(روز هشتم)، دي بمهر(روز پانزدهم)، دي به دين(روز بيست و سوم) گفته مي‌شود. روز اول دي به مناسبت برخورد نام روز با نام ماه كه مختص اورمزد بود، جشن گرفته مي‌شد و آن را «خرم روز» مي‌ناميدند.
بهمنگان- روز دوم بهمن ماه به بهمن، امشاسپند نگهبان جانوران سودمند تعلق داشت. در سنتهاي ايرانيان قديم هنگاميكه نام اين روز در ماه بهمن با نام ماه برابر مي‌شد به مناسبت آن جشني بر پا مي‌شد كه به آن بهمنگان مي‌گفتند.
اسفندگان- اسفند(=سپندارمذ) يكي از امشاسپندان دين زردشتي است كه نگهبان زمين است. برابري روز او و ماه اسفند جشني بر پا مي‌شد كه به «اسپندارگان» يا جشن «مزدگيران» معروف بود. اين جشن در حقيقت عيد زنان بود و در اين روز مردان به زنان بخشش مي‌كردند.
3- گاهنبارها.
گاهنبارها جشنهاي ششگانة فصلي است كه هر يك به مدت پنج روز ادامه دارد و مهمترين روز هر جشن آخرين روز آن است. گاهنبارها در اصل مبحث آفرينش در دين زردشت و بزرگداشت آن است. اين جشنها داراي رنگ و نقش مذهبي‌اند. بنابر بندهش(بهار.1369 ص39-41) اسطورة آفرينش جهان بدين ترتيب است: اورمزد نخست آسمان را آفريد. دومين آفرينش آب، سومين آن زمين، چهارم گياه، پنجم جانور و ششم انسان بود. او پس از هر آفرينش پنج روز درنگ كرد كه آن پنج روز درنگ را گهنبار ناميده‌اند.
اولين گهنبار «ميديوزرم» و مربوط به آفرينش آسمان، دومين گهنبار «ميديوشم» پس از آفرينش آب، سومين گهنبار «پتيشه» كه آفرينش زمين در اين روز است، چهارمين گهنبار«اياسرم» كه آفرينش گياه در اين روز انجام پذيرفت، پنجمين گهنبار«ميديارم» كه آفرينش جانور در اين روز است، ششمين گهنبار «هَمَسپتمدم» در اسفندماه كه آفرينش انسان در آن صورت پذيرفت.
اطلاعات ما در مورد كاربرد اجتماعي يا آداب و رسوم اين جشنها بسيار اندك است زيرا، مطالب موجود در منابع اوستايي و پهلوي و يا منابع اسلامي اكثرا در مورد اسطورة آفرينش و موسم گهنبارها است. و به آداب و رسوم مربوط به آن كمتر اشاره شده است.
گزارش حاضر تحقيق مختصري است در بارة جشنهاي مرسوم در دين زردشتي كه بخش كوچكي از باورهاي زردشتي را تشكيل مي‌دهد. براي كسانيكه علاقمند به مطالعات بيشتر در اين زمينه هستند كتابهاي زير براي مطالعة بيشتر توصيه مي‌گردد
آموزگار، ژاله.1374؛ تاريخ اساطيري ايران. انتشارات سمت.
بديعي مريم. 1381؛ «شاديهاي ملّي ايراني و جشنهاي زردشتي». سروش پير مغان، مجموعة مقالات. انتشارات ثريا. ص577-601.
بندهش، فرنبغ دادگي، گزارنده: مهرداد بهار 1369. انتشارات توس.
بويس مري. 1374؛ تاريخ كيش زرتشت. ترجمة همايون صنعتي‌زاده. انتشارات توس.
بهار مهرداد 1375. پژوهشي در اساطير ايران. انتشارات آگاه.
بهار مهرداد.1376؛ از اسطوره تا تاريخ. گردآورنده ابوالقاسم اسماعيل پور. نشر چشمه.
بيروني ابوريحان. 1352؛ آثارالباقيه. ترجمة اكبر داناسرشت. انتشارات ابن سينا.
بيروني ابوريحان. 1352؛ التفهيم لاوئل صناعه التنجيم. به اهتمام استاد جلال‌الدين همايي.انتشارات انجمن آثار ملي.
پورداود ابراهيم. 1355؛ فرهنگ ايران باستان بخش نخست. انتشارات دانشگاه تهران.
پورداود ابراهيم. 1377؛ يشتها 2 جلد. انتشارات اساطير.
خيام، عمر. 1312؛ نوروزنامه. به تصحيح مجتبي مينوي. كتابخانه كاوه
روح‌الاميني محمود. 1378؛ آيين‌ها و جشنهاي كهن در ايران امروز. انتشارات آگاه.
فردوسي ابوالقاسم. 1314؛ شاهنامه. چاپ بروخيم، تهران
كريستن‌سن، آرتور. 1377؛ نمونه‌هاي نخستين انسان و نخستين شهريار . جلداول ، ترجمة ژاله آموزگار- احمد تفضلي. نشر نو.
هينلز جان. 1371؛ شناخت اساطير ايران. ترجمة ژالة آموزگار-احمد تفضلي. كتابسراي بابل- نشر چشمه
ياحقي، محمد جعفر.1369؛ فرهنگ اساطير و اشارات داستاني در ادبيات فارسي. مؤسسة مطالعات و تحقيقات فرهنگي و سروش
